Postravmatik stress pozuntusu həyatı təhdid edən bir hadisədən sonra başlayan və həyat keyfiyyətini aşağı salan bir problemdir. İlk olaraq, döyüş sonrası əsgərlərdə təyin olmasına baxmayaraq təyyarə qəzaları, qaçırılma, təbii fəlakətlər (zəlzələ, sel və s.) sonrasında da müşahidə edilir. Şəxs travmatik hadisəni və bunun perseptual-koqnitiv-emosional hissələrini yuxularında və gün ərzində təkrarlanan şəkildə yaşayır.
Psixoloq Dəyanət Rzayevin sözlərinə görə, insanlar stress sözündən tez-tez istifadə edirlər: “Stress orqanizmin ümumi adaptasion sindromudur. Stress həm psixoloji, həm də fizioloji olur. Fizioloji stress, məsələn, harasa əlinizi vurduqda ağrı hiss etməyinizdir. Əvvəlcə ağrı kəskin olur. Sonra isə ağrını az hiss edirsiniz. Ağrıya adaptasiya və uyğunlaşma gedir. Psixoloji stress zamanı isə hansısa hadisə baş verib. Narahatlıq, təşviş keçirmisiniz, ürək döyüntüsü tezləşməsi, ürək bulanma və s. əlamətlər müşahidə olunur. Sonra həmin situasiyaya, ümumiyyətlə, öyrəşirsiz. Orqanizm adaptasiya olur”.
D.Rzayev bildirib ki, insan müharibədə iştirak edib, ailə zorakılığına məruz qalıb, hansısa cinayətin, şiddətin və ya təbii fəlakətin qurbanı olubsa, onda postravmatik stress başlaya bilər. İnsan stress keçirir. Bir situasiyadan başqa situasiyaya keçir. İnsan gərək həmin vəziyyətə uyğunlaşsın. Uyğunlaşma prosesi gedənə qədər insan stress keçirir. Uyğunlaşandan sonra stress olmur. Amma elə də olur ki, insan uyğunlaşa bilmir, həmin xatirələr gözünün qabağında canlanır. Sanki eyni dəhşəti hər gün yaşayır. “Postravmatik stress keçirənlərin çoxunda bu problemlər olur. Belə insanlar ailə quranda və s. normal həyata qayıdandan sonra problem yaşayırlar. Uyğunlaşa bilmirlər. Gərgin olurlar, ailədə konfliktlər yaşayırlar”.
Psixoloqun sözlərinə görə, müharibədən sonra adrenalin asılılığı da yaranır: “Belə ki, müharibə zamanı daim adrenalin ifraz olunur. Müharibədən sonra insanda adrenalinin yenə ifraz olunmasına tələb yaranır. Ona görə belə insanlar ekstrimlə bağlı idmana gedir və ya cinayət törədir ki, adrenalini yenə hiss etsin”.
Müharibə iştirakçılarının psixoloji problemlər yaşadığını deyən Rzayev bildirib ki, qanlı döyüşlərdən sonra əsgərlərdə yuxu pozuntusu, nevroza meyllilik, müxtəlif qorxuların yaranması müşahidə olunur. “Əsgərin genetikasında psixi pozuntu varsa, müharibə şəraitində psixi pozuntunun üzə çıxmasına təkan ola bilər. Ümumiyyətlə, döyüş iştirakçılarında qorxular, fobiyalar, müəyyən nevrotik reaksiyalar daha çox olur”.
Onun sözlərinə görə, müharibə zamanı çox vaxt psixoloji problemlər özünü göstərmir: “Müharibədə qanlı döyüşlər gedir. Əsgərlər yatanda şirin yuxular görürlər və ailələrinə qayıdırlar. Çoxusunda belə olur. Amma evə qayıdandan, artıq əmin-amanlıq olandan sonra müharibəni yaşamağa başlayırlar. Müharibə gedən zaman döyüşlərdə orqanizm özünü müdafiə etməyə başlayır. Həmin müddət yaxşı yuxular başlayır. Müharibədən sonra isə əsgərlər ailəyə qayıdır. Hər şey yaxşıdır. Lakin postravmatik stress pozuntusunu yaşayanlar yuxularda həmin döyüşləri, vəziyyətləri görür. Hər gecə həmin stresi yaşayır. Buna postravmatik stress pozuntusu deyirlər. Hər gün həyatın müəyyən hissəsi stresin içərisində olur. Təsəvvür edin ki, bu insan psixikasına necə mənfi təsir göstərir! İnsanda nevratik reaksiyalar olur. Və bu daha çox nevroza bənzəyir. İnsanlar qapalı yerlərdən və ya hündürlükdən qorxmağa başlaya bilərlər”.
Psixoloq hesab edir ki, müharibə iştirakçılarının əksəriyyəti postravmatik stress yaşayırlar: “İnsanlar var ki, ailəsi, yaxınları onunla düzgün davranır və onda bu stress ötəri olur, keçir. Elə də adamlar var ki, sonradan onun psixikasında müəyyən problemlər yaranır. Lap kəskindirsə, yaxşı psixoterapevtə və ya psixiatra müraciət etməlidirlər. Amma ümumiyyətlə, konkret bir şablon yoxdur ki, bu cür davranmalısan. Hər ailənin öz mədəniyyəti, ənənəsi var”.
Postravmatik stress yaşayanlar çox həssas olur, hər şeyə reaksiya verirlər. Onların bir qismi yaxşılıq edər, bir qismi isə əksinə, qəddarlıq, şiddət göstərə bilərlər. “Hər bir halda onları başa düşmək lazımdır”.
Onun sözlərinə görə, postravmatik stress yaşayanlar açıq havada daha çox olmalı, idmanla, üzgüçülüklə məşğul olmalıdır. “Sevdiyi işlə başlarını qata, elmlə də məşğul ola bilərlər. Belə insanlara kömək etmək və onları yönəltmək lazımdır”.
Aynurə MƏMMƏDOVA
