Ailə mübahisələri, cəmiyyətin sosial strukturu üçün əhəmiyyətli bir yer tutur. Azərbaycanda ailə içindəki mübahisələr müxtəlif səbəblərdən qaynaqlanır – maddi məsələlərdən tutmuş, uşaqların tərbiyəsi, ailə üzvlərinin hüquqlarının qorunmasına qədər. Bu mübahisələrin hüquqi həlli, ailə üzvlərinin hüquqlarının qorunması baxımından olduqca vacibdir. Ailə hüququ, hər bir ailə üzvünün hüquqlarını təmin etməyi hədəfləyir və mübahisələr zamanı hüquqi müdafiə yolları, həmçinin, alternativ həll yolları mövcuddur.

1) Ailə mühakiməsi və məhkəməyə müraciət

Ailə mübahisələrinin hüquqi həlli üçün ən çox istifadə olunan yol məhkəməyə müraciət etməkdir. Azərbaycanda ailə hüququ məsələləri, əsasən Ailə Məcəlləsi və digər əlaqəli qanunvericiliklə tənzimlənir. Ailə mübahisələrinin məhkəməyə daşınması, bir çox hallarda mübahisələrin təxirə salınmaz şəkildə həllinə gətirib çıxarır.

Boşanma və mülkiyyət bölüşdürülməsi

Boşanma hallarında, ər-arvad arasında mal-mülk və borcların necə bölüşdürülməsi, həmçinin uşaqların kimdə qalacağı və aliment məsələləri məhkəmə tərəfindən həll olunur. Azərbaycanda boşanma zamanı hər iki tərəfin hüquqları nəzərə alınır. Mülkiyyətin bölüşdürülməsi məsələsində isə əsas prinsip, əgər tərəflər arasında müqavilə varsa (məsələn, evlilik müqaviləsi), həmin müqaviləyə uyğun olaraq qərar verilir. Əgər müqavilə yoxdursa, mülkiyyətin bərabər şəkildə bölüşdürülməsi əsas götürülür.

Aliment və uşaq hüquqları

Uşaqların alimentlə təmin edilməsi və onların tərbiyəsi məsələləri də məhkəmə qərarları ilə həll edilir. Ailənin qeyri-stabil vəziyyəti, xüsusilə uşaqların mənəvi və fiziki inkişafına mənfi təsir göstərə bilər. Buna görə, məhkəmələr uşaqların ehtiyaclarını nəzərə alaraq, onların ən yaxşı maraqlarını qorumağa çalışır.

2) Alternativ həll yolları və müqavilə əsasında həll

Ailə mübahisələrinin məhkəmə yolu ilə həlli uzun və çətin bir proses ola bilər. Bu səbəbdən, son illərdə bir çox ölkələrdə olduğu kimi, Azərbaycanda da alternativ mübahisə həlli yolları (ADR – Alternative Dispute Resolution) daha geniş yayılmağa başlayıb. Alternativ həll yolları, mübahisələrin məhkəməyə müraciət etmədən, tərəflər arasında razılaşma yolu ilə həllini tapmaq üçün təklif olunan üsullardır.

Mediation (Arbitraj və sülh yolu ilə həll)

Mediation, ən geniş tətbiq olunan alternativ həll yollarından biridir. Bu üsulda, tərəflər birbaşa mübahisələrini həll etməyə çalışır, amma bunun üçün neytral bir vasitəçi (mediator) vasitəçiliyi ilə mübahisənin həlli prosesinə daxil olurlar. Mediator, tərəfləri razılaşdırmaq üçün hər iki tərəfin ehtiyaclarını dinləyərək, onların ən yaxşı həll yolunu tapmağa çalışır. Mediatorun vəzifəsi, tərəfləri qərar qəbul etməyə yönləndirmək, amma onlara məcburi qərar vermək deyil.

Bu yanaşmanın üstünlüyü, mübahisələrin daha sürətli və daha az xərclə həll olunmasıdır. Həmçinin, tərəflər arasındakı münasibətlərin pozulmadan qalması ehtimalı da artır, çünki bu üsul daha çox qarşılıqlı anlaşma üzərində quruludur.

Ailə üzvləri arasında müqavilə və razılaşmalar

Ailə mübahisələrinin qarşısını almaq və mübahisələrin daha səmərəli həllini tapmaq üçün, ailə üzvləri əvvəldən müqavilə və razılaşmalar edə bilərlər. Evlilik müqavilələri, ailədaxili mülkiyyətin necə bölüşdürülməsi və uşaqların tərbiyəsi ilə bağlı razılaşmalar, gələcək mübahisələrin qarşısını almaq üçün yaxşı bir vasitədir.

Hüquqi yardım və ailə hüququ mütəxəssisləri

Alternativ həll yollarına başvurmaqla yanaşı, hüquqi mütəxəssislərdən (hüquqşünaslar və ailə hüququ üzrə ekspertlər) məsləhət almaq da çox əhəmiyyətlidir. Hüquqi məsləhət, tərəflərə daha doğru qərarlar qəbul etməyə kömək edər, eyni zamanda, hər bir tərəfin hüquqi vəziyyətini anlamağa və hüquqlarını qorumağa kömək edir.

3) Məhkəmə və alternativ yolların üstünlükləri və çətinlikləri

Məhkəmə yolu ilə həllin üstünlükləri:

Hüquqi müdafiə: Məhkəmələr, hüquqi çərçivədə ən doğru və ədalətli qərarları verməyə çalışır. Tərəflərin hüquqları qorunur və mübahisə düzgün şəkildə həll edilir.

Qanuni mütəşəkkillik: Məhkəmə qərarları, qanun çərçivəsində həll olunan məsələlər olduğundan, heç bir tərəf öz hüquqlarından məhrum edilmir.

Məhkəmə yolu ilə həllin çətinlikləri:

Vaxt və xərc: Məhkəmə prosesi uzun müddət çəkə bilər və müxtəlif xərclər tələb edə bilər.

Tərəflər arasındakı münasibətlərin pisləşməsi: Məhkəmələr çox vaxt tərəflər arasındakı münasibətləri daha da gərginləşdirə bilər, xüsusilə də uşaqların iştirak etdiyi vəziyyətlərdə.

Alternativ yolların üstünlükləri:

Sürət və əlverişlilik: Alternativ həll yolları daha sürətli və daha sərfəlidir.

Tərəflər arasında ünsiyyətin qorunması: Bu yanaşmalar, tərəflərin daha az stressli bir mühitdə anlaşmasına imkan verir və mübahisənin həlli zamanı münasibətləri zədələnmədən qoruyur.

Alternativ yolların çətinlikləri:

Hüquqi qüvvənin çatışmazlığı: Alternativ həll yolları məhkəmə qərarları ilə müqayisədə hüquqi baxımdan daha zəif ola bilər və tərəflər razılaşmadıqda yenidən məhkəməyə müraciət etmək lazım gələ bilər.

Hüquqşünas Fidan Qarayeva