Yüz illərdir belə hesab olunur ki, insanın fikir və düşüncələri, eləcə də onun göstərəcəyi reaksiya və hərəkətləri barədə əvvəlcədən bir söz demək mümkün deyil. Psixoloqlar insanların eyni qanunlar əsasında davrandıqlarını və ətrafda baş verənlərə eyni reaksiya göstərdiklərini sübuta yetirirlər. Hərçənd onlar bunun mahiyyətini dərk edə bilmirlər. “Gencaile.az” saytının “bilDİN” rubrikasında bu dəfə sizə həmin qanunlardan söz açacaq.
Dərsliklərə daxil olan bir çox psixoloji təcrübələri etik düşüncələri nəzərə alaraq həyata keçirmək olmur. Bunların arasına “Balaca Albert” kimi məşhur olan təcrübə də daxildir. Təcrübə qeyri-etik olduğundan sonralar bir daha təkrarlanmır. Belə ki, bunun əsas səbəbi təcrübənin psixologiyadakı yeni istiqamətinin əsasını təşkil etməsindədir. Bu isə təcrübənin elmi nöqteyi- nəzərdən keçirə bilinməməsinə bir nümunədir.
XX əsrin əvvəllərində özünün yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoyan, psixologiya elminə öz imzasını atan alimlərdən biri də Corc Brodes Uotson olub. 1913-cü ildə bixeviorizm (ing. behavior – davranış) adlı yeni psixoloji cərəyanın bünövrəsini qoyur. Uotson təkidlə qeyd edirdi ki, insan daxilində baş verən proseslər onun fərd olaraq formalaşmasına heç bir təsir etmir. Əsas olan davranışdır. Və o da öz növbəsində ətraf mühitdən və xarici stimullardan asılıdır. Bixevioristlər əsasən belə hesab edirlər ki, “Homo sapiens”in (şüurlu insanın ) rəftar və davranışları şərti reflekslərdən asılı olan heyvanat aləminin rəftar və davranışlarından daha qəlizdir. Uotson iddiasını sübuta yetirmək üçün deyirdi: “Mənə kifayət qədər sağlam və inkişaf etmiş bir neçə uşaq verin və mən öz şəxsi təcrübəmlə irqi mənsubiyyətlərindən, daxili istedad və maraqlarının hansı istiqamətə asılı olmadan onları istədiyim kimi böyüdə bilərəm. Sağlam uşaqlardan istədiyimi seçib istədiyim sahənin mütəxəssisi edə bilərəm. Onlardan istədiyim kimi həkim, mühəndis, hakim, texnik, tacir, hətta oğru belə hazırlaya bilərəm. Bu, Uotsana məxsus nəzəriyyə idi. Bixeviorizm qısa zaman ərzində məşhurlaşmağa başlayır. Hətta 1915-ci ildə Uotsun dünyada xüsusi nüfuza malik olan Amerika psixologiya Assosiasiyasının rəhbəri təyin olunur. Amma tutduğu vəzifədən asılı olmayaraq o öz nəzəriyyəsini sübuta yetirməli idi. 1919-cu ildə o, assistent Rozali Reyner ilə birlikdə 11 aylıq körpələr üzərində təcrübələr aparmağa başlayır. Təcrübədə iştirak edən körpə sonra Albert B adlandırılır. İlkin mərhələdə ağ diri siçan, ondan bir qədər kənarda ona oxşar pambıq, yun parça qoyulur. Amma Albert bütün bunlardan qorxmur. Uşaq siçanla oynadığı zaman Uotson çəkiclə onun başının üzərindəki dəmir lentə möhkəm zərbə vurur və uşaq bu səsdən bərk qorxur (əgər Uotson həmin təcrübəni bu gün həyata keçirsəydi uşağa qorxulu anlar yaşadıb onun mənəviyyatına zərbə vurduğu üçün tutduğu vəzifədən uzaqlaşdırar və neçə illik həbsə məhkum olunardı). Təcrübə bir neçə dəfə təkrarlandıqdan sonra uşaq artıq siçandan qorxmağa başlayır. Və onun qorxusu ağ siçanla məhdudlaşmır, ona bənzər ağ nə varsa onlardan da qorxmağa başlayır. Pambıqdan, ağ yun parçadan, hətta Santa Klausun saqqalından belə. Müşahidəçilərin dediklərinə görə, uşaqdakı qorxu hissi ən az bir ay davam edir. Hərçənd bu qorxu hissini sonradan asanlıqla götürməkdə olur. Lakin uşağın valideynləri övladlarını təcrübədən ayırdıqları üçün Uotson onun gələcək həyatından xəbər tuta bilmir. Bunu əsl uğur hesab etmək olardı. Lakin tənqidçilər tez bir zamanda ortaya yeni metod qoyur və Uotsonun təcrübələri şübhə altına getməyə başlayır. Belə məlum olur ki, Uotson vaxtaşırı çəkiclə apardığı müşahidəni təkrar edirmiş. O, əslində çəkicdən çıxan səsin qorxunun həqiqi səbəbi olmadığını sübuta yetirmək istəyirdi. Bununla yanaşı, Uotson və Reyner uşağın xəstəxananı nə zaman tərk edəcəyini bilirdilər. Və onların uşağın yüngül reaksiyası barədə irəli sürdükləri “ilkin proqnozları” sadəcə şübhə doğurur.
Təcrübə iflasa uğradıqdan sonra bixeviorizm hələ uzun müddət davam edir. Lakin Uotsonun özünün başa düşdüyü kimi. Amma psixologiyadakı bu istiqamət bu gün mövcud deyil. Müasir psixoloqlar arıq xeyli vaxtdır yalnız davranış üzərindən qənaətə gəlməyin tərəfdarı olmadığını hesab edirlər. Bunun üçün də bu məsələyə xüsusi yanaşmanın əhəmiyyəti var.
Təcrübədə iştirak edən körpənin sonrakı taleyi 2012-ci ilə qədər naməlum qalır. Aparılan araşdırmalardan sonra belə məlum olur ki, həmin körpənin adı Duqlass Meritt olub və onu olduqca kədərli tale gözləyir. Belə ki, uşaq sonradan hidrosefaliyadan (beyində maddə yığıntısı nəticəsində yaranan dözülməz ağrılar) xəstəliyindən əziyyət çəkir. Sinir pozğunluğuna səbəb olan bu xəstəlik nəticəsində Duqlas 1925-ci il may ayının 26-da altı yaşında vəfat edir. Ən acınacaqlı isə həm Uotsonun, həm də Reynerin uşağın həmin xəstəlikdən əziyyət çəkdiyini bilmələri və həyata keçirdikləri təcrübənin tədqiqatlar üçün müvafiq üsul olmadığına dair hesabat vermələri olur. Lakin nəzəriyyəni sübuta yetirmək üçün məsələnin mahiyyətindən agah olmasına baxmayaraq belə bir addım atır. Elmdə bir alimin həm özünü, həm də başqalarını inandıra bilməsi heç də asan məsələ deyil. Bunun üçün də aparılan təcrübələrin nəticələrini saxtalaşdırmaq nəinki pisniyyətli olmadır, bəlkə elm və alimlər üçün əsl faciədir.
